Tytułowym bohaterem jest Iwan Bajbuza, zamożny szlachcic wołyński. Czytelnik obserwuje jego losy na tle burzliwych lat 1587-1607. Widzimy więc walkę stronnictw po śmierci Stefana Batorego, burzliwą podwójną elekcję (1588), wojnę o tron pomiędzy Zygmuntem Wazą a arcyksięciem Maksymilianem, postępujący konflikt między królem a szlachtą i magnaterią, której przywódcą jest Jan Zamoyski, a po jego śmierci Mikołaj Zebrzydowski. Kulminacją jest tzw. "rokosz Zebrzydowskiego" i krwawa walka pomiędzy stronnictwem monarchy a szlachtą rokoszową. Autor na kartach powieści krytycznie odnosi się niemal do wszystkich autentycznych postaci - aktorów ówczesnej sceny dziejowej. Szczególnie krytycznie osądza magnaterię, która stopniowo zyskuje coraz większy wpływ w państwie i zaczyna podporządkowywać sobie masy szlacheckie. Piętnuje warcholstwo tych grup społecznych, brak patriotyzmu, ksenofobię, walkę o własne interesy, nawet kosztem rozlewu krwi i anarchii w kraju. Pozytywną rolę odgrywa w tym wypadku hetman i kanclerz Jan Zamoyski, którego opozycja wobec Zygmunta III wynika z pobudek patriotycznych. Jednakże negatywną postacią okazuje się jego polityczny następca - wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski, dbający tylko o własne interesy, warchoł, awanturnik, człek dumny, wyniosły, dążący po trupach do celu, jakim jest pełnia władzy (nawet nad monarchą). To właśnie przez prywatę i egoizm magnacko-szlachecki powoli upada silna władza królewska, czego apogeum będą rozbiory niespełna dwa wieki po opisywanych faktach. Krytycznie autor odnosi się też do osoby Zygmunta III za jego egoizm, frymarczenie koroną, nieliczenie się ze zdaniem polskiego możnowładztwa, otaczanie się cudzoziemcami, poddawanie się wpływowi Kościoła (reprezentowanego głównie przez jezuitów). Na tym tle wyidealizowaną niemal osobą jest tytułowy bohater. To wielki patriota, bezinteresownie oddany ojczyźnie, zdolny do największych poświęceń na jej rzecz. Ponadto człowiek uczciwy, prostolinijny, dobrego serca, wrażliwy na krzywdę ludzką, zawsze gotowy do pomocy i obrony słabszych.